Necmeddin-i Kübrâ -kuddise sırruh- Hazretleri'nin mürşidi; son derece kâmil bir zât olan Ammâr-ı Bitlisî -kuddise sırruh- Hazretleri, Anadolu'da yaşamış olan velilerdendir.
Bitlis'te doğup büyümüş olan Hazret'in hayatı hakkında fazla bir bilgi yoktur. Asıl ismi Ziyâeddin Muhammed olup, doğum tarihi bilinmemektedir.
İlim tahsil etmek için Sühreverd şehrine gidip, Ebu Necib Sühreverdî -kuddise sırruh- Hazretleri'nin sohbetlerinde bulunmuş ve bu zâta talebe olmuştur. Daha sonraları şeyhi ile birlikte Bağdat'a giden Hazret, mânevî kemâlâtını tamamladıktan sonra tekrar Bitlis'e yerleşmiştir.
Yaşadığı devirde pek çok kimseye vaaz ve nasihatlerde bulunmuş; tasavvuf ehlinin müstesnâ simâlarından olan Necmeddin-i Kübrâ -kuddise sırruh- Hazretleri, onun sohbetlerinde yetişmiş ve kendisinden hilâfet almıştır.
Bazı eserlerde "Ammâr-ı Yâsir" ismiyle de zikredilip kıssaları anlatılan Hazret, 1253 yılında Bitlis'te vefât etmiştir.
"Behcetü't-Tâife" ve "Savmu'l-Kalb" adlı eserlerinde, velâyet ve tasavvuf ile ilgili mühim sırlar yer almaktadır.
Ammâr-ı Bitlisî -kuddise sırruh- Hazretleri "Behcetü't-Tâife" isimli eserinde velâyeti üç kısma ayırmış ve tasarrufu her yanı sarıp kuşatan, mutlak tasarrufu ve velâyeti elinde bulunduran zâtla ilgili olarak şöyle buyurmuştur:
"Veli vardır, onun velâyeti kendisine ve kendisinden başkalarınadır. Veli de vardır, velâyeti kendisine ve insanlardan pek azınadır. Veli de vardır ki, onun velâyeti hem kendisine, hem de mutlak surette başkaları üzerine ve halkın çoğu ve büyük çoğunluk üzerinedir.
Kayıtlı veli o kimsedir ki, velidir, ancak kendisinin veli olduğunu bilmez. Allah onun ahlâkını, ahvâlini ve sözlerini güzelleştirmiştir. Onu duâ ve rahatlık hususunda yaratmıştır. Her halde onlar, O'nun ahvâlinden olan herhangi bir şeyle ve O'na duâdan kaynaklanan bir fayda ile O'ndan fayda sağlarlar. Çünkü o her halde, kendi nefsi hakkında O'na ihtiyaç duyar. Kendisinden başkası hakkında, ancak hâlinden düşük bir hâl hususunda ona ihtiyaç duyulur. İşte bu; 'Peygamber'in aslâ birine tâbi olmayışı'na kıyasla sâlihler hizbindendir. Çünkü o da herhangi birine kendini yöneltmez, hâlini ne kendisi, ne de başkası bilmediği için, herhangi birinin mütabaatı da kendisi için bahis mevzuu olmaz. İşte bu veli tanımaz, tanınmaz ve kendisini Allah'tan başkası tanımaz.
Veli de vardır ki, kendisine ve insanların pek azı üzerine velidir. Onda da tıpkı bunun gibi, kiminin tasarrufu, düşük olan kimi üzerine kayıtlanmıştır. Halk da velâyetinin ve tasarrufunun kuvvetine göre ondan faydalanır. Tasarrufuna ehil olan hakkında ona ihtiyaç da duyulur, tasarrufuna ehil olmayanlar hakkında ise ona gerek duyulmaz. Bu da 'Peygamber'in kendine çok az kimseyi tâbi ettirebilmesi'ne kıyasla ebrâr hizbindendir.
Bir de kendisindeki tasarruf hem kendisine, hem de başkalarının üzerine olan bir veli vardır. O ise hem halkın çoğuna, hem de büyük çoğunluğa O'na karşı aracılık eden bir kimsedir. O'nun tasarrufu her yanı sarmıştır... İşte bu mutlak velidir, tasarrufu da mutlaktır. O'na vuslat her kişide, onun kendisine tasarruf etmesi bereketiyle zuhur etmiştir. O sözü, fiili, hâli, dâveti, sükûtu, nazarı, himmeti, uykusu ve uyanıklığı ile halkın yardımcısıdır. O kendi tasarrufu için tâbi bırakmayan bir kişidir. Kendi irâdesi ve şehvete dair herhangi bir tercihi yoktur. Bilâkis bütün tasarrufu Allah iledir. Bütün fiillerinde, tasarruflarında, hareketlerinde ve makamlarında Allah'ı görür. Bütün fiillerinde O'nun vâsıtasıyla tasarruf eder, Allah vasıtasıyla tasarrufta bulunan odur." (Behcetü't-Tâife Billâhi'l-Ârife, Berlin, -Ahlwardt-, no: 2842 16b - 17a yaprağı)
•
Ammâr el-Bitlisî -kuddise sırruh- Hazretleri "Behcetü't-Tâife Bi'llâhi'l-Ârife" adlı kitabının "Hâtemü'l-Evliyâ'nın Hâli Hakkında Bir Fasıl" ismini taşıyan bölümünde; Hâtemü'l-evliyâ'nın veliler arasındaki durumundan ve ayırt edici bâzı vasıflarından sözederek bir noktasında şöyle buyurmuştur:
"Veliler meydana çıkarıldığında, Muhammed -sallallahu aleyhi ve sellem- peygamberlerin seyyidi olduğu gibi, o da velilerin seyyidi ve onların efendisi olur. Ona bir şefaat makâmı nasbedilir ve Rabb'ini hamdedip senâ eder." ("Behcetü't-Tâife Bi'llâhi'l-Ârife"; Berlin "Ahlwardt", nr.: 2842, 43b-44a yaprağı)
•
Şeyhü'l-Ekber -kuddise sırruh- Hazretleri "Ankâ-i Muğrib fî Ma'rifeti Hatmü'l-evliyâ" isimli eserinde; Hâtemü'l-evliyâ'nın mahşerde müşâhade edilecek olan muhteşem ahvâlini, kâmil ve mükemmel üslûbuyla tasvir ederek şöyle buyurmuştur:
"Kıyamet koptuğu gün Hatm'in cemaatin öncüsü olması sahih olunca, onun iki haşrı bulunduğu ve iki Hatm'in sahibi olduğu sâbit olur.
............
Biz onu 'Hâtem' diye adlandırdık ve ayrıca onun veliler üzerinde hükmedeceğini de ortaya koyduk. Çünkü o kıyamet gününde, cismânî temsiliyle bir 'Hâtem' olarak, sâğ elinde apaçık bir 'Meliklik' mahalli; rûhânî menziliyle bir 'Hâtem' olarak da, sol elinde gizli bir 'İmamlık' mahalli bulunduğu hâlde gelir. Sağındakini 'Taayyün ehli' zümresinde neşreder, solundakini 'Temkîn ehli' ile berâberken neşreder. İki ilmin tahsisine erdirilir ve iki isimle (kendisine) hitap edilir. Başlangıç hususunda reislik ve âhir velâyet'te öncülük de ona verilir.
Ey öz anlayış sahibi! Bu sırları, bu nurların ışığıyla genişleterek iyi anla!.." ("Ankâ-i Muğrib fî Ma'rifeti Hatmü'l-evliyâ"; s.18-19, Bas.: Mısır, 1954)
Lütf-u ilâhîden başka hiçbir şey değil! Çünkü o hiç bilmezken hâtem oldu. Onların hiçbir tanesine lâyık değil amma, Cenâb-ı Hakk ona bunu verdi. Öyle murad etmiş.
